Ekologia

Położenie Gminy Dzwola

Według podziału fizjograficznego Polski Jerzego Kondrackiego (1978) teren Gminy Dzwola położony jest na pograniczu trzech jednostek fizjograficznych. Część północna (powyżej linii Branew – Kocudza Górna) leży w obrębie Roztocza Zachodniego. Fragment położony na południe od części roztoczańskiej, sięgający do linii Krzemień – Dzwola – Kocudza, znajduje się w obrębie Wzniesień Urzędowskich (Wyżyna Lubelska). Południowe fragmenty gminy położone są na Równinie Biłgorajskiej, która należy do jednostki fizjograficznej zwanej Kotliną Sandomierską.

Według Buraczyńskiego (1999) gmina znajduje się w obrębie dwóch jednostek, mianowicie w strefie krawędziowej Roztocza Gorajskiego (Zachodniego) oraz Kotliny Sandomierskiej (Równina Biłgorajska).

Rzeźba terenu

Bardzo urozmaicone ukształtowanie terenu występuje w północnej części gminy Dzwola, położonej na Roztoczu Zachodnim. Charakterystycznymi formami rzeźby są zrównania wierzchowinowe, krawędzie i doliny.

Fragmenty gminy znajdujące się na Równinie Biłgorajskiej charakteryzują się rzeźbą monotonną, równinną. Najwyższe wzniesienie w obrębie gminy zlokalizowane jest na terenie wsi Branew Ordynacka (Roztocze Zachodnie) i wynosi 316,0 m n.p.m. Najniżej położonym miejscem (195,7 m n.p.m.) jest koryto rzeki Branew na terenie wsi Flisy (Równina Biłgorajska). Deniwelacje dla terenu całej gminy są duże i sięgają do 120 m. W części północnej gminy deniwelacje wynoszą ponad 60 m (wsie Branew Ordynacka, Branew Szlachecka) a nachylenia stoków ok. 10° (w wąwozach powyżej 10°). Na południu różnice wysokości dochodzą do około 10 m (wsie Zdzisławice, Kapronie).

W wyżynnej części gminy obserwujemy rzeźbę terenu charakterystyczną dla obszarów lessowych. Występują tam ciekawe formy erozyjne w postaci wąwozów i jarów (szczególnie w okolicach wsi Branew Szlachecka i Branew Ordynacka), a także dosyć rozległe suche doliny nieckowate. Teren gminy położony na Roztoczu Zachodnim obniża się ku środkowej części obszaru – ku dolinie rzeki Branew. W odcinku górnym (od Branwi do Krzemienia) dno doliny jest dosyć wąskie (60-120 m) a zbocza strome. Poniżej wsi Krzemień dno doliny rozszerza się do około 100-300 m i wkracza na Równinę Biłgorajską.

W obrębie Równiny Biłgorajskiej doliny rzek zatracają swoją wyrazistość (znikome deniwelacje). Obszar ten jest podmokły, pocięty dużą ilością naturalnych i sztucznych cieków rzeka Trzebensz, Branew, Dzwola, Branewka Górna.

Wody powierzchniowe

Cały obszar gminy należący do zlewni Wisły odwadniany jest w kierunku południowym przez dopływy rzeki Bukowej – uchodzącej do Sanu. Od strony północnej do rzeki Bukowej wpływają rzeka Białka z dopływem Trzebensz, płynącym w zachodniej części gminy, rzeka Czartosowa, rzeka Branew z rzeką Branewką Górną płynąca przez miejscowości Branew, Branewka, Krzemień Pierwszy i Krzemień Drugi oraz Flisy, rzeka Rakowa z rzeką Dzwolą płynąca przez miejscowości Dzwola, Kocudza Pierwsza i Kocudza Druga, Kapronie i Władysławów oraz dopływy Bukowej w górnym jej odcinku.

Branew wypływa u podnóża Roztocza na wysokości około 245 m n.p.m. ze źródła w miejscowości Branew. Jej największym dopływem jest lewobrzeżna Branewka Górna. Według pomiarów przeprowadzonych w 1994 roku (Michalczyk, 1996) przepływ Branwi w profilu Krzemień wynosił 63,7 l/s. Dzwola to rzeka V rzędu – przekształcona na całej długości w zbiorczy rów melioracyjny. Stanowi ona dopływ Rakowej (ujście w okolicach miejscowości Kapronie).

Liczne źródła wypływające przy krawędzi Roztocza Zachodniego zasilają sieć wodną tego terenu. Dla wielu cieków obszarami źródliskowymi są liczne w Lasach Janowskich bagna i torfowiska. Istotnym elementem hydrograficznym są także kompleksy stawów rybnych. W bezodpływowych obniżeniach lub miejscach okresowego przepływu wód wytworzyły się mało dostępne bagna, zajęte przez torfowiska wysokie i przejściowe, skupiające bogactwo gatunków flory i fauny.

Na terenie gminy Dzwola znajduje się wiele źródeł, które wypływają z utworów mioceńskich:

– zespół źródlisk w Dzwoli. Łączna wydajność wypływu z czterech nisz to 48,8 l/s;

– źródła w Branwi, nisza źródliskowa o powierzchni około 100 m² – 34 l/s;

– źródła w Krzemieniu – 9,7 l/s;

– źródła w Zofiance Dolnej 5,1 l/s.

Wysokie walory przyrodnicze źródeł w Branwi i Dzwoli stały się podstawą do uznania ich za pomniki przyrody nieożywionej.

Przyroda

Do najbardziej interesujących pod względem florystyczno – faunistycznym należą południowe fragmenty terenów gminy Dzwola, zajęte przez rozległy kompleks Lasów Janowskich. W samych Lasach Janowskich wyróżniono 202 zespoły roślinne, w tym 33 leśne. Najbardziej zróżnicowanymi są zbiorowiska wodnotorfowiskowe – 75 zespołów i wodne – 25 zespołów roślinnych. Obok nich występuje roślinność kserotermiczna i synantropijna. W efekcie badań florystycznych stwierdzono występowanie 795 gatunków roślin naczyniowych, z których 48 jest objętych ochroną prawną, m.in.: czosnek niedźwiedzi, czosnek siatkowaty, mącznica lekarska, kokorycz pusta, turzyca strunowa, storczyk plamisty, trzy gatunki rosiczek, pióropusznik strusi, porzeczka alpejska, bagnica torfowa, kozłek całolistny. Odnotowano także występowanie kilku rzadkich gatunków grzybów kapeluszowych, porostów i mszaków. Ze względu na różnorodność układów siedliskowych stwarzających warunki dla rozwoju niezwykle bogatej szaty roślinnej, Lasy Janowskie są jednym z bardziej interesujących pod względem geobotanicznym obszarów w Polsce.

Lasy Janowskie stanowią jedną z największych i najważniejszych ostoi leśnej zwierzyny i ptaków w Polsce południowo-wschodniej. Korzystne warunki bytowania dużym ssakom stwarza Rozległy, zwarty kompleks leśny Lasów Janowskich. Liczna jest tu populacja jelenia, dzika i sarny, występują także łoś, wilk, borsuk, bóbr, wydra, lis i jenot. Różnorodność ekosystemów leśnych, torfowiskowych i wodnych powoduje, że wyjątkowo bogaty jest świat awifauny. Stwierdzono tu gniazdowanie około 170 gatunków, wśród nich najrzadsze gatunki ptaków drapieżnych: bielika, orlika krzykliwego i grubodziobego, gadożera, rybołowa, kani czarnej i rdzawej, błotniaka stawowego i łąkowego. Lasy Janowskie są jedną z ostatnich w Polsce ostoi ginącego głuszca. Inne rzadkie gatunki związane z odludnymi terenami leśnymi i bagiennymi to cietrzew, bocian czarny i żuraw. Duża ilość bagien i stawów w otoczeniu leśnym stwarza bardzo korzystne warunki dla ptaków wodno-błotnych. Gnieżdżą się tu m.in.: bąk, czapla siwa, płaskonos, podgorzałka, rybitwa zwyczajna i czarna, kureczka nakrapiana i zielonka, derkacz, rycyk. Z innych rzadszych gatunków warto wymienić zimorodka i kraskę. W bagnach i stawach występuje ginący żółw błotny, a w rejonie Momotów – gniewosz plamisty. Pospolita jest żmija zygzakowata i zaskroniec oraz jaszczurki zwinka i żyworódka. Słabiej poznane są bezkręgowce, wśród których warto wymienić motyla pazia królowej, chrząszcza jelonka rogacza oraz trzy rzadkie gatunki mrówek, których występowanie stwierdzono na Bagnie Rakowskim. Ze względu na wysokie walory przyrodnicze teren Lasów Janowskich włączono do sieci NATURA 2000.

Ochrona przyrody i krajobrazu

Obszar gminy charakteryzuje się bardzo wysokimi walorami przyrodniczymi, które związane są głównie z ekosystemami leśnymi. Najcenniejsze przyrodniczo i najatrakcyjniejsze krajobrazowo tereny (Roztocze, Lasy Janowskie) zostały włączone do krajowej sieci obszarów chronionych (rezerwaty przyrody, park krajobrazowy, obszar chronionego krajobrazu).

Obszary prawnie chronione zajmują powierzchnię 13472,0 ha, co stanowi 66 % obszaru gminy Dzwola. Park Krajobrazowy „Lasy Janowskie” zajmuje 12672,0 ha – 62% powierzchni gminy, 1113,8 ha przypada na rezerwaty przyrody, natomiast 800 ha – 4% powierzchni gminy, na Roztoczański Obszar Chronionego Krajobrazu.

Rezerwaty przyrody

1) Rezerwat torfowiskowy „Kacze Błota” (168,87 ha) obejmuje śródleśne torfowisko wysokie i przejściowe porośnięte borem bagiennym oraz otaczające je wydmy. Osobliwością jest występowanie trzech gatunków rosiczki oraz ostoja cietrzewia. Zlokalizowany w całości w granicach gminy Dzwola. Obiekt utworzono w 1988 roku.

2) Rezerwat leśny „Szklarnia” (278,32 ha). Rezerwat położony częściowo w granicach gminy Dzwola, chroni naturalne bory jodłowe. W rezerwacie tym występuje pięć gatunków roślin chronionych oraz ptaki: orlik krzykliwy, jastrząb, myszołów, gołębiarz, a także miejsca lęgowe głuszca. We wsi Szklarnia została utworzona ostoja konika biłgorajskiego. Obiekt utworzono w 1989 roku.

3) Rezerwat leśno-historyczny „Lasy Janowskie” ma wybitne walory krajobrazowe. Obiekt utworzono w 1984 roku, jest częściowo położony w granicach gminy Dzwola. Chroni on łańcuchy wydm w rejonie Porytowego Wzgórza, fragment doliny rzeki Branew, kompleks stawów w Momotach, torfowiska, oraz szereg zespołów leśnych. Stwierdzono tu występowanie około 550 gatunków roślin naczyniowych. Okolice Porytowego Wzgórza to miejsce jednej z największych bitew partyzanckich z okresu II wojny światowej. Znajduje się tam charakterystyczny pomnik poświęcony partyzantom, cmentarz partyzancki, ślady umocnień ziemnych.

Park krajobrazowy

Park Krajobrazowy „Lasy Janowskie”, utworzony w 1984 roku, zajmuje powierzchnię 39150 ha oraz otulinę o powierzchni 60500 ha. Pod względem fizjograficznym w całości położony jest w obrębie Równiny Biłgorajskiej. O wysokiej bioróżnorodności Parku może świadczyć duża liczba zbiorowisk roślinnych. Wyróżniono tu 202 zespoły roślinne, w tym 33 leśne. Duży zwarty kompleks leśny, wzbogacony istniejącymi stawami, stanowi ostoję dla wielu gatunków zwierząt i ptaków, szczególnie zagrożonych wyginięciem. Odpowiednie warunki bytowania znalazły tutaj m. in. łoś, jeleń, dzik, wilk. Stwierdzona tu także stanowiska lęgowe rzadkich i ginących gatunków ptaków, m. in. orzeł bielik, orlik grubodzioby i krzykliwy, rybołów, trzmielojad, żuraw, kania czarna, cietrzew, kraska, zimorodek. Lasy te mają istotne znaczenie dla krajowej populacji bociana czarnego oraz silnie zagrożonego głuszca. Na terenie Parku istnieje 5 rezerwatów przyrody: „Lasy Janowskie”, „Kacze Błota”, „Szklarnia”, „Imielty Ług”, i „Jastkowice”.

Obszar Chronionego Krajobrazu

„Roztoczański” Obszar Chronionego Krajobrazu (OCK) obejmuje północną część gminy Dzwola oraz fragmenty gmin sąsiednich. Powierzchnia całkowita Obszaru Chronionego Krajobrazu wynosi 32174 ha. Spełnia on funkcję otuliny Parku Krajobrazowego „Lasy Janowskie”, Szczebrzeszyńskiego Parku Krajobrazowego. Stanowi również korytarz ekologiczny Roztoczańskiego Obszaru Chronionego Krajobrazu charakteryzuje się bardzo urozmaiconą rzeźbą terenu (duże deniwelacje, erozja wąwozowa), interesującą roślinnością oraz specyficznym krajobrazem rolniczym (mozaika użytków rolnych).

Obszar Specjalnej Ochrony (OSO) ptaków Lasy Janowskie (PLB060005)

Na terenie gminy Dzwola OSO „Lasy Janowskie” zajmuje powierzchnię 12298,6 ha (60% terenu gminy; ryc. 1). Pod względem prawnym utworzenie OSO reguluje Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (Dz. U. Nr 229, poz. 2313).

Obszar obejmuje rozległy i zwarty kompleks leśny, stanowiący północno-zachodnią część Puszczy Solskiej. Zabezpiecza on rzadkie gatunki i zbiorowiska roślinne. Jest ostoją fauny o charakterze puszczańskim, takiej jak wilk (Canis lupus), głuszec (Tetrao urogallus), cietrzew (Tetrao terix) i jarząbek (Bonasa bonasia).

W ostoi przeważa płaski teren, urozmaicony wzniesieniami wydmowymi, lekko nachylony w kierunku południowo-zachodnim. Odwadnianie następuje przez szereg cieków, z których wiele ma tu swoje obszary źródliskowe (rzeki: Biała, Branew, Czartosowa, Rakowa oraz Bukowa i Sanna). Sieć rzeczną uzupełniają liczne kanały i rowy. Obszary bezodpływowe lub okresowo przepływowe zajęte są przez torfowiska wysokie lub przejściowe, z których część zamieniono jeszcze w ubiegłym stuleciu w stawy rybne (ok. 150 sztuk – każdy po 10-50 ha).

Wśród roślinności przeważają zbiorowiska leśne (80%). Dominują siedliska borowe, dużą część powierzchni zajmują także siedliska lasu liściastego. Siedliska wilgotne zajmują 50% powierzchni ostoi.

Na terenie Lasów Janowskich występuje około 29 gatunków ptaków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej, 4 gatunki z Polskiej Czerwonej Księgi (PCK). Przedmiotowy obszar stanowi bardzo ważną ostoję głuszca. W okresie lęgowym obszar zasiedla przynajmniej 1% populacji krajowej (C6) następujących gatunków ptaków: bielik (PCK), bocian czarny, głuszec (PCK), lelek. W stosunkowo wysokim zagęszczeniu występują: orlik krzykliwy (PCK) i sóweczka (PCK).

Nieodpowiedni sposób gospodarowania na stawach rybnych, tj. usuwanie roślinności i wycinanie starodrzewi czy też osuszanie obszarów leśnych stanowi największe zagrożenie dla ptaków.